1991 Sovyet darbe girişimi

Kaynak: Vikipedi, özgür ansiklopedi

1991 Sovyet Darbe Girişimi ( Августовский путч; Ağustos Darbesi, 19 Ağustos – 21 Ağustos 1991), Sovyetler Birliği hükümeti üyesi bir grubun ülkede denetimi Sovyet Cumhurbaşkanı Mihail Gorbaçov’dan alma teşebbüsüdür.

Darbeciler Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin sol kanadında yer almakta ve Gorbaçov’un reform programının çok ileri gittiğini düşünerek yeni imzalanacak olan birlik antlaşmasının ülkenin sonunu getirdiğine kanaat getirmişlerdi.

Darbe sadece 3 gün sürdükten sonra Gorbaçov tekrar iktidara dönse de olay Sovyetler Birliğindeki dengeleri alt üst edecek ve hem ülkenin hem de SBKP’nin sonunu getirecektir.

Perestroika ve Glasnost açılımı ve sonrası

1985 yılında iktidarı aldıktan sonra Gorbaçov çok iddialı bir reform programına girişip Perestroika ve Glasnost açılımlarını yapacaktır.

Perestroyka ekonomik ve politik anlamda yeniden yapılanma, glasnost ise şeffaflık anlamına gelmektedir.

Bu açılımlar özellikle komünist sisteme bağlı parti üyelerinde bir direnişle karşılaşmıştır.

Yapılan reform Gorbaçov’un beklemediği bazı güçleri de harekete geçirecektir.

Özel olarak Sovyetler Birliğindeki Rus olmayan uluslarda milliyetçi propaganda güçlendi ve bazı cumhuriyetlerin birlikten ayrılmasından korkulmaya başlandı.

1991 yılında SSCB ciddi bir siyasi krizdeydi. Estonya, Letonya, Litvanya ve Gürcistan zaten SSCB’den bağımsızlıklarını ilan etmiştir.

Ocak 1991’de zor kullanarak Litvanya’yı tekrar birliğe dahil etme girişimi olmuş ve Vytautas Landsbergis önderliğindeki bağımsızlık isteyen bağımsızlık hareketine karşı ayaklanan Litvanya Komünist Partisi ve Jedinstvo hareketinden yana askeri güç kullanılmış, olaylar sırasında bağımsızlık yanlısı göstericilerden 14 sivil hayatını kaybetmiştir.

Bunun yanı sıra Dağlık Karabağ ve Güney Osetya’da etnik çatışmalar yaşanmaktaydı.

Rusya, 12 Haziran 1990 günü egemenliğini ilan ettiğinde SSCB yasalarının uygulanmasını sınırlandırmış olmaktaydı. Rusya Yüksek Sovyeti ise bu tür yasaların uygulanmasının SSCB yasalarıyla çelişkili olduğu için yasadışı olduğuna karar verince yasaların savaşı denilen durum ortaya çıkmış oldu.

Hazırlanan yeni birlik anayasasının cumhuriyetlerde oylanması gündemi Baltık ülkeleri, Ermenistan, Gürcistan ve Moldovya’da reddedilmiş, bu ülkelerdeki milliyetçi akımın gücü ortaya konmuştu.

17 Mart 1991 günü yapılan referandumda Ukrayna hariç 8 cumhuriyet yeni birlik antlaşmasını kabul edecektir.

Yeni antlaşmaya göre Sovyetler Birliği bağımsız cumhuriyetlerin bir birliği olacak, ortak bir cumhurbaşkanı, ortak bir dış siyaset ve ortak bir orduya sahip olacaktı.

Yapılan planlamalara göre Rusya Federasyonu, Kazakistan ve Özbekistan antlaşmayı 20 Ağustos 1991 günü Moskova’da imzalayacaktı.

Darbe planları

11 Aralık 1990 günü KGB Başkanı Vladimir Kryuchkov, Moskova’daki merkezi televizyon kanalı aracılığıyla düzenin tesisi çağrısında bulunmuş, aynı gün iki KGB yetkilisinden SSCB’nde olağanüstü bir durumda alınacak acil önlemleri belirlemeleri için talimat vermiştir.  

Kryuchkov yaptığı plana daha sonra Savunma Bakanı Dmitriy Yazov, İçişleri Bakanı Boris Pugo, Başbakan Valentin Pavlov, Başkan Yardımcısı Gennady Yanayev, SSCB Savunma Konseyi'nden Oleg Baklanov, Gorbaçov’un sekretaryasından Valeriy Boldin ve SBKP Merkez Komite Sekreteri Oleg Shenin’i dahil eder.

Darbeyi planlayanlar Cumhurbaşkanı Mihail Gorbaçov’un sıkıyönetim ilan ederek düzenin sağlanmasına ikna edilebileceğini düşünmüşlerdir.

Darbecilere karşı tedbir

21 Temmuz 1991 günü Gorbaçov, Rusya Federasyonu Cumhurbaşkanı Boris Yeltsin ve Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev devletin yüksek kademelerindeki muhafazakar Pavlov, Yazov, Kryuchkov ve Pugo gibilerinin daha özgürlükçü isimlerle değiştirilmesi hakkında konuşur.

Darbeciler düğmeye basıyor

Bu sohbet KGB tarafından dinlenecek ve konuşma metni KGB Başkanı Kryuchkov’a iletilecektir. 

4 Ağustos 1991 günü Gorbaçov ailesiyle beraber Kırım’daki yazlığına tatile gider. Moskova’ya yeni birlik antlaşmasının imzalanacağı 20 Ağustos günü dönmeyi planlamaktadır.

17 Ağustos günü darbeciler Moskova’daki KGB Misafirhanesinde toplanarak yeni birlik antlaşmasını bir kez daha okuyarak antlaşmanın Sovyetler Birliğini yıkacağında birleşerek derhal harekete geçme kararı alırlar.

18 Ağustos Pazar günü Oleg Baklanov, Valeriy Boldin, Oleg Shenin ve SSCB Savunma Bakan yardımcısı General Valentin Varennikov Gorbaçov ile görüşmek üzere uçakla Kırım’a giderler.

Aynı anda Gorbaçov’un kaldığı yazlığın dış dünyayla tüm iletişimi kesilir.

Yazlıktan dışarıya kimsenin çıkmaması talimatı alan KGB memurları evin dışında yerlerini alırlar.

Görüşmeye gelen heyetten Baklanov, Boldin, Shenin ve Varennikov, Gorbaçov’un ya sıkıyönetim ilan etmesini ya da ülkede asayişin sağlanabilmesi için Başkan Yardımcısı Gennady Yanayev’e tüm yetkilerini devretmesini isterler.

Gorbaçov’a bakılırsa o bu ultimatomu hemen reddetmiştir.

Ancak Varennikov’a göre ise “Ne yapılmasını gerektiğini düşünüyorsanız yapın, kahretsin!” demiştir.

Hangi aktarımın doğru olduğundan bağımsız olarak Baklanov, Boldin, Shenin ve Varennikov Gorbaçov ile görüşmeden sonra açıkça umutsuz ve sinirli çıkmışlardır.

Darbeciler Pskov’daki bir fabrikadan 250 bin çift kelepçe sipariş etmişlerdir. Ayrıca Kruchkov tüm KGB personelinin maaşlarına yüzde yüz zam yaparak izindeki personeli göreve çağırmış, Lefortovo Hapishanesi ise yeni mahkûmlar için boşaltılmıştır.

Devlet Güvenlik Konseyi GKChP

Baklanov, Boldin, Shenin ve Varennikov’un Kırım’dan dönüşüyle beraber darbeciler Kremlin’de toplantı yaparlar.

Gennady Yanayev, Valentin Pavlov ve Oleg Baklanov “Sovyet Liderliğinin Bildirisi” isimli bir metin kaleme alıp imzalarlar, buna göre SSCB’nin bazı bölgelerinde sıkıyönetim ilan edilmekte Devlet Güvenlik Konseyi GKChP oluşturulmakta ve yönetimi devralmaktaydı.

Yeni oluşturulan komitenin üyeleri aşağıdakilerden oluşmuştu:

Gennady Yanayev

Valentin Pavlov

Vladimir Kryuchkov

Dmitriy Yazov

Boris Pugo

Oleg Baklanov

Vasily Starodubtsev

Alexander Tizyakov

Bunu takiben Gennady Yanayev, Gorbaçov’un “hastalığa” bağlı olarak görevlerini yerine getiremediği için onun yerine SSCB Cumhurbaşkanı görevlerini üzerine aldığına dair bir emir yayınlar.

Yeni kurulan komite olan GKChP, Moskova’da tüm gazetelerin yayınlanmasını durdurur, sadece dokuz adet Komünist Parti kontrolündeki gazetelere müsaade edilir.

Daha sonra yayınlanan bildirilerde Sovyet insanın onur ve haysiyetinin gözetileceği yeni bir birlik antlaşmasının halk tarafından yazılacağından, şehirlerdeki gıda sorununun halledileceğinden bahsedilir.

Ayrıca komite demokratik süreçlerin sürdürüleceğini ve özel teşebbüsün destekleneceğini belirtir.

19 Ağustos

“Sovyet Liderliğinin Deklarasyonu”, Yanayev’in emri ve GKChP bildirileri devlet televizyonunda ve radyolarında sabah 07:00’den başlayarak yayınlanır, Rusya Federasyonuna bağlı televizyon ve radyo istasyonları kapatılır.

Tamanskaya Mekanize Piyade Birliğine bağlı tanklar ve zırhlı araçlar ile Kantemirovskaya tank birliği de Moskova sokaklarına çıkacak, onları paraşütçüler izleyecektir.

En tehlikeli görülen dört Rusya Federasyonu milletvekili KGB tarafından gözaltına alınmış ve askeri bir üste enterne edilmiştir.

Yeltsin sahnede

Darbeciler Kazakistan’ı ziyaret eden Rusya Federasyonu Cumhurbaşkanı Boris Yeltsin’i ise ülkeye girdikten sonra tutuklamayı planlamaktadırlar, ama nedense bunu gerçekleştirmezler.

Yeltsin, Beyaz Saray olarak adlandırılan Rusya Parlamento binasına sabah 09:00’da gelir, yanında Rusya Federasyonu Başbakanı Ivan Silaev ve Rusya Federasyonu Sovyeti Başkanı Ruslan Khasbulatov olduğu halde bir bildiri okuyarak gerçekleşmekte olan darbenin yasadışı olduğunu açıklar.

Ordudan darbeye destek vermemesini ister.

Ayrıca Gorbaçov’un halka seslenebilmesi için genel grev çağrısı yapılır.

Bu açıklama tüm Moskova’da bildiri şeklinde dağıtılacak ve bu sayede akşama doğru Moskovalılar Parlamento binasına gelmeye ve barikat yapmaya başlarlar.

Buna karşılık olarak Gennady Yanayev Moskova’da 16:00 itibarıyla sıkıyönetim ilan eder.

Yanayev saat 17:00’de yaptığı basın toplantısında Gorbaçov’un istirahat ettiğini belirterek, geçen yılların onu çok yıprattığını ve dinlenmesi gerektiğini açıklar.

Ayrıca Yanayev GKChP’nin reformların takipçisi olduğunu da ekler.

Ancak, zayıf görünüşü, titreyen elleri ve kullandığı yuvarlak ifadeler açıklamasından şüphelenenleri kuşkulandıracaktır.

Bu sırada Tamanskaya mekanize birlik komutanı Binbaşı Evdokimov, Parlamento önünde Rusya Federasyonu liderliğine bağlı olduğunu açıklayarak taraf değiştirecektir.

Tanklardan birisinin üzerine çıkarak halka hitap eden Yeltsin’in konuşması garip bir şekilde devlet televizyonunda gösterilir.

20 Ağustos

Öğleyin Yanayev tarafından Moskova sıkıyönetim komutanlığına atanan Moskova Garnizon komutanı General Kalinin şehirde 23:00-05:00 arası sokağa çıkma yasağı ilan eder.

Bu açıklamadan Parlamentoya saldıracağı anlaşıldığında binayı korumak için gelen gönüllülerin çoğu silahsızdır.

Yeltsin ve ekibine bağlılıklarını ilan eden tank birliği ise Parlamento önüne gönderilir.

Rusya Federasyonu yöneticileri ise Parlamento binasına gelirler.

20 Ağustos akşamı Kryuchkov, Yazov ve Pugo Palamentoya saldırmaya karar verirler ve diğer komite üyelerince desteklenirler.

Kryuchkov’un yardımcısı General Ageev ve Yazov’un yardımcısı General Achalov saldırıyı planlarlar, KGB’nin özel harekat birlikleri olan Alfa ve Vympel Gruplarıyla beraber paraşütçü Omon birlikleriyle tank ve helikopterler saldırıya katılacaklardır.

Alfa grup komutanı General Viktor Karpukhin ve paraşütçülerin komutanı General Alexander Lebed kalabalığın arasına karışarak yerinde inceleme yaparlar. Kurmayları Ageev’e operasyonun çok zor olduğunu ve çok kan akacağını söyleyerek onu caydırmaya çalışırlarsa da Lebed saldırının sabaha karşı 02:00’de başlayacağını açıklar.

21 Ağustos

Sabaha karşı 01:00 sularında Parlamento binasının yakınlarında olay yerine doğru ilerleyen Tamanskaya mekanize birliğine ait araçlardaki zırhlılar sokakları troleybüs ve sokak temizleme araçlarıyla barikat yaparak kapatırken Dmitriy Komar, Vladimir Usov ve Ilya Krichevskiy vurularak öldürülür.

Halk araçların etrafını sararak ateşe verse de askerlere bir şey olmaz.

Ancak KGB ‘ye bağlı Alfa ve Vympel grupları harekete geçmez ve Parlamantoya saldırı başlamaz.

Yazov durumu öğrenince askerlerin şehirden ayrılmasını emreder.

Ordu birlikleri Moskova’dan ayrılırken kararsız GKChP komitesi üyeleri Savunma Bakanlığında toplanarak ne yapacağını bilmez bir şekilde Gorbaçov ile pazarlık yapmak için bir delegasyon gönderirler.

Vladimir Kryuchkov, Dmitriy Yazov, Oleg Baklanov, Alexander Tizyakov, Anatoliy Lukianov ve Vladimir Ivashko Kırım’a uçar.

Saat 17:00’de delegasyon yazlığa gelseler de Gorbaçov onlarla görüşmeyi reddeder.

Kopartılan iletişiminin sağlanmasını isteyip bunu elde ettikten sonra GKChP kararlarının geçersiz olduğunu, komite üyelerinin görevden alındığını bildirecektir.

ABD’nin rolü

“Sadece Başkan İçin” adlı kitabın yazarı Christopher Andrews darbe günlerinde ABD’nin oynadığı önemli rolü anlatır.

Zamanın ABD Başkanı Bush’a gelen en önemli istihbarat Kryuchkov ile Yazov arasında geçen ve Moskova’daki askeri birliklerin durumunu anlatan görüşme ABD gizli servislerince algılanır ve çözümlenir.

Bush, gizli servislerin ayak diremesine rağmen hiç görülmemiş bir kararla görüşme bilgisini ayrıntılarıyla Rusya Federasyonu Başkanı Yeltsin’e iletmeye karar verir.

Ayrıca Moskova’daki ABD Elçiliği sayesinde Yeltsin’in askeri komutanlarla kesintisiz görüşme yapması sağlanır.

Gizli servis yetkilileri Rus muhaberesinin dinlenebildiği bilgisinin Ruslara verilmesinin ileride önemli imkânları ellerinden alınacağını söyleseler de Bush’a göre öncelik darbenin bertaraf edilmesidir.

Darbe ise tahminlerden çok önce sönümlenecek ve sona erecektir.

Sonrası

Gorbaçov ve komite delegasyonu Moskova’ya uçacak ancak 22 Ağustos sabahı erken saatlerde Kryuchkov, Yazov ve Alexander Tizyakov havaalanına indikleri anda tutuklanacaklardır.

22 Ağustos günü tutuklanan Pugo ve eşi ertesi gün intihar edecektir.

Pavlov ve Starodubtsev 23 Ağustos günü, Oleg Baklanov, Valeriy Boldin ve Oleg Shenin 24 Ağustos günü yakalanacaktır.

Bazı bölge valileri ve yetkililer darbeyi destekledikleri için 21 Ağustos günü Rusya Federasyonu Yüksek Sovyeti Karar No.1626-1 ile Cumhurbaşkanı Yeltsin’e yerel yöneticileri görevden alma yetkisi vererek darbe yanlılarının tasfiyesi hareketini başlattı.

Ertesi gün yine Yüksek Sovyet Karar No.1627/1-1 ile beyaz-mavi-kırmızı bayrağı Rusya bayrağı ilan ederek Sovyet kızıl bayrağını tasfiye etti.

24 Ağustos günü ise kimliği belirsiz kişilerce öldürülen Dmitriy Komar, Vladimir Usov ve İlya Krichevskiy için yapılan cenaze törenine binlerce Moskovalı katılacaktı.

SBKP’nin sonu

24 Ağustos günü Gorbaçov SBKP Genel Sekreterliğinden istifa ettiğini açıklayacak, onun yerine geçen Vladimir Ivashko ise 29 Ağustos günü istifa edecektir.

24 Ağustos günü Cumhurbaşkanı Yeltsin yayınladığı 83 numaralı emirle SBKP arşivlerini Rusya devlet arşivlerine getirtecek ve ertesi gün yayınladığı emirle Rusya’daki tüm SBKP mallarına el koyacaktır.

6 Kasım günü ise cumhurbaşkanının 189 numaralı kararla ise Rusya’da SBKP faaliyetleri yasaklanacaktır.

SSCB’nin dağılması

24 Ağustos günü Gorbaçov “Sovyet Ekonomisi için Operasyon Yönetim Komitesi”ni kurar.

Amacı darbecilerden olan Pavlov başkanlığındaki SSCB Hükümetini aşmaktır.

Bu yapıya Rus başbakanı Ivan Silaev başkanlık edecektir.

Ancak Gorbaçov’un önlemi hiç etkili olmayacaktır, artık ipler elinden çıkmıştır.

Aynı gün Ukrayna Yüksek Sovyeti Bağımsızlık Bildirgesini kabul edecek ve referanduma gideceğini açıklayacak, onu 27 Ağustosta Bağımsızlık Bildirgesini kabul eden Moldovya izleyecektir.

30 ve 31 Ağustos tarihlerinde ise Azerbaycan ve Kırgızistan bağımsızlıklarını ilan edecektir.

5 Eylül günü Halk Temsilcileri Meclisi onayladıkları Karar No.2392-1 ile geçiş dönemi için yetkilerini belirler.

Buna göre iki yeni sovyet oluşturulacaktır; Birlik Sovyeti ve Cumhuriyet Sovyeti.

Birlik Sovyeti, Birlik üyesi yurttaşlarca seçilecektir.

Cumhuriyet Sovyeti ise her cumhuriyetten 20 vekil ve her bağımsız bölge için 1 vekilin katılmasından oluşacaktır.

Rusya bu sovyete 52 vekil vererek istisnayı oluşturmaktaydı.

Yapılacak kanunlar önce Birlik daha sonra da Cumhuriyet Sovyetlerinde onaylanacaktır.

SSCB Cumhurbaşkanının ve cumhuriyet başkanlarının dahil olduğu SSCB Devlet Konseyi oluşturulmaktaydı.

6 Eylül günü yeni oluşturulan Sovyet Devlet Konseyi, Estonya, Litvanya ve Letonya’nın bağımsızlıklarını tanıyacaktır.

Bunu izleyen günlerde Tacikistan, Ermenistan ve Türkmenistan bağımsızlığını ilan edecektir.

Bütün bu gelişmelerden sonra Sovyetler Birliği adı altında sadece Rusya, Beyaz Rusya, Kazakistan ve Özbekistan kalmıştı.

Kasım ayında Rusya, Beyaz Rusya, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Tacikistan yeni bir birlik antlaşmasıyla Egemen Devletler Topluluğunu oluşturacaklarını ilan ederler.

Ancak bu konfederasyon hiç gerçekleşemez.

1 Aralık günü Ukrayna referandumunda halk bağımsızlıktan yana %90 oranında irade gösterir.

8 Aralık günü ise Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya cumhurbaşkanları Boris Yeltsin, Leonid Kravchuk ve Stanislav Shushkevich 1922 yılında imzalanan Sovyetler Birliğinin birlik antlaşmasını geçersiz kılan ve Bağımsız Devletler Topluluğunun kuruluşunu ilan eden Belavezha Anlaşmasını imzalarlar.

21 Aralık günü ise antlaşmaya Orta Asya Cumhuriyetleri ile Ermenistan ve Azerbaycan dahil olacak, Gürcistan 1993 yılına kadar üye olmayacaktır.

Gorbaçov Sovyet Cumhurbaşkanlığından istifa ettiği açıkladıktan sonra Kremlin’deki Senato Binasındaki orak-çekiçli Sovyet bayrağı indirilerek Rusya bayrağı çekilecek, Sovyetler Birliği tasfiye edilmiş olacaktı.

Darbecilerin yargılanması

Tutuklanan darbeciler ve yandaşları iktidarı almak için plan kurdukları için vatana ihanetten yargılanır.

Ne var ki 1992 yılının sonuna doğru tüm mahkûmlar mahkemeden önce tutuksuz yargılanmak üzere salıverilecektir.

Rusya Yüksek Mahkemesinin Askeri Mahkemesinde 14 Nisan 1993 tarihinde başlayan mahkeme sürerken 23 Şubat 1994 günü Devlet Duması darbeciler ve yandaşları için af ilan edecektir.

Bu af kapsamına 1993 Ekim olaylarına katılanlar da dahil edilecektir.

Tüm sanıklar bu affı kabul etse de General Valentin Varennikov davanın sürmesini isteyerek af kararını reddedecektir. Dava sürecinin sonunda o da 11 Ağustos 1994 günü suçsuz bulunacaktır.

Parlamento komisyonu

1991 yılında darbeyi araştırmak için oluşturulan Lev Ponomaryov başkanlığındaki komisyon 1992 yılında Ruslan Khasbulatov’un ısrarları sonucunda tasfiye edilmiştir.