Brockhaus ve Efron: Efsanevi Rus-Alman ansiklopedisi 135 yaşında

 

Kaynak: https://turkrus.com/

Rus yayıncılık tarihinin en iddialı projelerinden Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğü 11 Temmuz 2025’te 135. yaşını kutladı. 1890 ile 1907 yılları arasında iki formatta basılan dev eser, 43 ciltlik versiyonuyla 75 bin, 86 yarım ciltlik versiyonuyla ise 130 bin adetlik tiraja ulaşmıştı. Sözlük yalnızca bir bilgi kaynağı olmanın ötesinde, o dönemin mobilya sektörüne de ilham vererek özel kitaplık ve raf üretiminde bile belirleyici olmuştu.

Rusya'da ansiklopedi geleneği aslında daha eskiye dayanıyor. İlk büyük girişim, 1820’lerde Tam Rus Ansiklopedisi adıyla başlatılmış, fakat Dekabrist Ayaklanması nedeniyle henüz üçüncü cildin ardından durdurulmuştu. Daha sonra Adolphe Pluchart'ın 1830’larda giriştiği Ansiklopedik Leksikon projesi ise 17. cildin ardından ekonomik nedenlerle yarım kalmıştı. Yaşadığı dönemde projeye ilgi duyduğu bilinen Puşkin günlüğüne "çokça şarlatanlık, az fayda" notunu düşmüştü.

Bu başarısızlıkların ardından, 1847’de Starçevsky yönetiminde 12 ciltlik ilk tam Rus ansiklopedisi yayımlandı. İçeriği zengin olsa da bu sözlük, Çernişevski başta olmak üzere dönemin "devrimci-demokrat" isimleri tarafından gericilikle ve gereksiz detaylar barındırmakla suçlandı. Sözlük buna rağmen, doğal bilimler gibi alanlarda ciddi bir akademik seviye yakaladı.

1860’larda ortaya çıkan ve daha demokratik bir yaklaşımla hazırlanan Masaüstü Sözlük ise sansür baskısına rağmen başarıyla tamamlanmıştı. Yazar Feliks Toll’un başlattığı bu proje, hem liberal kamuoyunun hem de dönemin ilerici basınının takdirini topladı. "Herkes için bilgi" felsefesiyle yola çıkan eser, Tolstoy ve Herzen gibi isimlerin desteklediği reformlar dönemine rastlıyor.

Ancak Rus ansiklopediciliğinde asıl dönüm noktası, 1890 yılında Leipzig’te Brockhaus’a ait yayınevi ile St. Petersburg’lu girişimci Efron’un işbirliğiyle yayımlanmaya başlayan büyük sözlükle yaşandı. Profesör Andreevsky’nin editörlüğünde hazırlanan ansiklopedi, Almanca orijinalin çevirisi olmanın ötesine geçerek özgün içerikler de sundu. Efron’un maddi güvencesi ve Almanya’daki prestijli ortaklığı, projeyi hem sürdürülebilir, hem de prestijli hale getirdi.

Ansiklopedinin etkisi yalnızca döneminin akademik çevreleriyle sınırlı kalmadı. Rus edebiyatının büyük isimleri için de vazgeçilmez bir kaynak haline geldi. Usta ve Margarita’nın yazarı Mihail Bulgakov, sıkı bir Brockhaus-Efron okuruydu. Vladimir Nabokov çocukluk yıllarında dil tutkusunu bu ansiklopediyi karıştırarak besledi. Çehov tıbbi bilgileri, Tolstoy pedagojik yazılarını desteklemek için bu kaynağa başvurdu. Kimyager Dmitri Mendeleyev ise bazı ciltlerin bilimsel danışmanlığını üstlendi. Sembolizm akımının önde gelen isimlerinden Aleksander Blok ve diğer Gümüş Çağ şairleri de ansiklopedik dili poetik malzeme olarak gördüler. Böylece Brockhaus ve Efron, yalnızca bir bilgi deposu değil, Rus kültürel hafızasının yaratıcı damarlarında da iz bırakan bir başvuru evrenine dönüştü.

Bugün bile Rusya’da akademik yazılarda, Wikipedia maddelerinde ve hatta resmi belgelerde sıkça başvurulan Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğü, yalnızca bir yayın başarısı değil, aynı zamanda entelektüel hafızanın temel taşlarından biri olarak yaşamaya devam ediyor. 20. yüzyılda birçok ansiklopedi unutulup giderken, bu dev eser hâlâ sarsılmaz bir referans noktası.