Kosovorotka – geleneksel Rus gömleği

 

Metin Uçar

 

 

Kosovorotka (‘kasavarotka’ şeklinde okunur) Rusya’nın dünyada en bilinen giyimidir. Erkekler, kadınlar ve çocukların giydiği bu kıyafet aslında uzun kollu bir gömlektir. XV. Yy’dan başlayarak XX. Yy’a kadar köylülerin garderobunda mutlaka olan bir kıyafet idi kosovortoka. Farklı havalarda ya da farklı durumlarda başka kıyafetler giyilse bile bu gömlek ilk giyilen şey idi. Köylülerin giydiği gömlek genelde beyaz renk olurdu. Bele bağlanan bir iple vücuda sağlamca oturması sağlanırdı. Bayram günlerinde süslemeki yakası ve kolluğu olan gömlekler giyilirdi. Günlük ip yerine de püsküllü, işlemeli bir kemer takılırdı. Yazın sadece kosovorotka ile dolaşılırdı. Mekan içinde bunun üzerine cepken giyilir, kışın dışarı çıkarken ise kaftan kullanılırdı. Kosovorotka sıradan beyaz kumaştan da olabilirdi, atlas ya da ipekten de.

Kadınların giydiği kosovorotka yere kadar uzanırdı. Kadınlar bunun üzerine kolsuz sarafan giyerlerdi. Kadınların giydiği kosovortkaların sayısız çeşidi vardı. Genç kızların, evli kadınların, gelin olanların giydiği gömlekler birbirinden ayrılırdı. Bunların arasında anlamı olan işlemeleri ile yakalı ve kolluklu gömlekler de bulunurdu. Küçük bebeklere bile giydirilirdi bu geleneksel Rus gömleği.

Pekala kosovorotka adı nereden çıkmıştı? Aslında çok basit. Bu gömleğin adı kosoy (yatık, eğik) ve vorot (yaka) kelimelerinin birleştirilmesinden meydana geliyor. Gerçekten de kosovorotkanın yaka ve ön kesimi ortada değildi. Çoğunlukla ikisi de sola kayık yapılırdı. Kültür araştırmaları konusunda uzman bilim insanların göre bu çok pratik bir amaçla yapılmıştı. Ruslar geleneksel olarak boyunlarında haç taşırlardı. Gömlek kesiminin ortada olmaması sayesinde tarlada çalışan köylülerin haçları aralıktan sarkıp çalışmalarına engel olmuyordu böylece. Devrimden sonra kosovorotkanın eskisi kadar kullanılmamasının da belki de asıl nedeni budur. Çünkü artık eskisi gibi haç taşımaya gerek kalmamıştı.

Yine devrim öncesine dönelim. Çünkü kosovorotkanın daha anlatılacak hikayesi var. 1880’de Türkistan garnizonundaki askerlere bu gömleklerden dağıtılmıştı. Askerler bu gömleği jimnastik hareketleri yaparken giymekteydiler. Ancak bu şekilde Türkistan’ın yakıcı sıcaklarında beden haraketleri bir derece daha kolay oluyordu. Zamanla bu gömleğin omuzlarına apoletler eklenir. Böylece Rus ordusunda kullanılan jimnastyorka (jimnastik gömleği) ortaya çıkar. Kazaklar, atlı birlikleri ve güneyde görev yapan askeri birliklerde yaygın olarak kullanılan bir üniformadır jimnastyorka. Askerler palasklarını bu gömleğin üzerine takarlardı. Bu üniformanın kosovorotkadan bir farkı da yatık kesim ve yakanın artık düz yapılması idi.

18., 19. Yy’larda Rus aristokratları kosovorotka giymezlerdi. Ancak bunların arasında bazı istisnalar da yok değildi. Kosovorotkanın en tanınan meraklısı Lev Tolstoy idi. Tolstoy belki de halka olan yakınlığını ifade etmek için sevdiği kosovorotka ile Yasnaya Polyana’a dolaşırdı. Yalnız Tolstoy’un giydiği gömleğin de kesimi eskisi gibi yatık değildi, tam ortada bulunuyordu. Tolstoy’un bu gömleği İngilizce’ye Russian peasant shirt (köylü gömleği) ya da Tolstoy shirt (Tolstoy gömleği) olarak bilinir. Zaman içinde bu kıayfet Rus dilinde tolstovka olarak yerleşir. Zaman içinde bu kelime hudi denilen, kapşonlu hırkalar için kullanılır olmuştur.

Kosovorotka giyen diğer bir ünlü isim Sergey Yesenin’dir. Ancak bunu köylü kökenli bir şair izlenimi vererek başkentteki edebiyat çevrelerini şoke etmek için yapmıştır.

Kosovorotka çok sayıda filmde de tarihe malolmuştur. Ancak bunlar arasında 1965 yapımı Doktor Jivago’nun ayrı bir yeri vardır. Çünkü bu film SSCB’de çok eleştirilmiştir. Filmde Rusya havası vermek için yapılan çok sayıda hatadan (klükva) bahsedilir. Eleştirilen hususlardan biri yönetmen David Lean’in Jivago’yu oynayan Ömer Şerif’in Rus’a benzemek için giydirdiği kosovorotkadır. Sovyet eleştirmenler romanda anlatılan olayların geçtiği yıllarda artık kosovorotkanın giyilmediğini ifade ederler.