Rus Postmodern Edebiyatı Üzerine

Kısmet Rüstemov

Kaynak: https://oggito.com/

Gerçekliğin eski anlamını yitirdiği bu dünyada artık her şey hipergerçekliktir. Bu öyle bir dünya ki, burda neyin taklit, neyin gerçek olmasını bilmek olanaksız, kopyalar gerçeğin yerini işgal etmiş.

Kısmet Rüstemov

Rus edebiyatı üzerine düşünürken, aklım nedense hep uzak 17., 18. yüzyıllara gidiyor. Düelloları düşünüyorum, önce birbirine sırtını çeviren, sonra birbirinin yüzüne ateş edenleri. Lorca'nın ünlü “İgnasio Sanches Mejias İçin Ağıt” şiirindeki dize ile söylersem: “yumurtasını yaraya bırakan ölümleri”. Bence, Rus kültürünün şifrelerini çözmek, o kültürü anlamak için unutulmamalı: önemli olaylardan biri de düellodur. Fransızlardan benimsedikleri düellonun tabancası Roland Barthes’tan çok çok önce “yazarın ölümünü” ilan etmişti: Puşkin’in, Lermontov’un ölümünü... Rus teorisyen Viktor Şklovski edebi metni tekrardan, monotonluktan kurtarmak için iki yol öneriyor. Ben mitolojiden ödünç aldığım isimlerle bu yollardan birincisine “Thetis metodu”, ikincisine “Phoenix metodu” demeyi seviyorum. Birinci metod parmaklarımızın arasından su damlaları, kum taneleri gibi akıp giden günlük hayattaki sıradan anlara yoğunlaşmayı, yani bir anlamda kral Peleus’un kollarının kıskacına düşene dek bin bir biçime giren Thetis’i hatırlatıyor. İkinci metod ise bize edebi geleneğin daima yeniden üretimini, yenilenmesini teklif ediyor, yani bir anlamda küllerinden doğan Phoenix’in tecrübesini. İşte burda Nabokov’un Tolstoy üzerini söylediği bir şey aklıma geliyor. Nabokov’un yazdığına göre, Tolstoy ömrünün sonlarında hiçbir şey okumuyormuş, yalnızca bir kitaba ara sıra şöyle bir göz atıp keyifleniyormuş: Anna Karenina. Bu Nabokov’un edebi bir uydurması mıdır bilemem, ama burada ilginç olan, Diriliş yazarının bir tren istasyonunda hayatının son düdüğünü duymadan önce, eski yazdıklarına göz atıp, sanki kendisini kendisi için yeniden yaratma, hatırlatma, “diriltme” isteği.

Viktor Pelevin yan yana gelmesi akıl almaz görünen farklı şeyleri birbirine yapıştırıyor. Çağdaş Rus edebiyatının yıldızlarından olan Viktor Pelevin de bana göre bu “diriltme” operasyonunu icra ediyor, tabii ki farklı anlamda. Yalnızca bir cümlesini alıntılamak bile yeter ki, Pelevin’in yeniden değerlendirme dünyasına vize alalım. Nietzsche’nin “Tanrı öldü!” fikri gündeme geliyor, Pelevin hemen lafa dalıyor: “Öldüyse, demek Tanrı değilmiş.” Pelevin hem Çapayev ve Boşluk, Omon Ra gibi romanlarında, hem de son romanlarından biri olan 3ZB’de her defasında bir şeyi yeniden değerlendiriyor, “diriltiyor”, önceleri yan yana gelmesi akıl almaz görünen farklı şeyleri birbirine yapıştırıyor. Pelevin romanlarında Sovyetler dönemini düelloya çağırıyor, ama tabancasını yalnızca geçmişe doğrultmuyor. Mesela, 3ZB romanında sosyal medyanın insan hayatına etkisinden, sanal gerçekliğe zincirlenmiş “neo-Promoteus”lardan söz ediyor. Sanal dünyada kendini pencere pencere çoğaltsa da, insanın yalnızlaşmasından, binlerce dostu olsa da, topluma yabancılaşmasından doğan ve doğabilecek sorunları gösteriyor, tahmin ediyor. Boşa kurşun sıkmıyor, ironi şarjörünü tam hedefe boşaltıyor. Bu sanal dünya bir zamanlar Baudrillard’ın söylediyi simülatif dünyadır. Bu dünyada gerçekliğin sonsuz sayıda yeniden üretimi gerçekleşiyor. Gerçekliğin eski anlamını yitirdiği bu dünyada artık her şey hipergerçekliktir. Bu öyle bir dünya ki, burda neyin taklit, neyin gerçek olmasını bilmek olanaksız, kopyalar gerçeğin yerini işgal etmiş. “Fokur fokur kaynayan enformasyon kazanı içinde” (Baudrillard) gördüğü her şeyi hakikat, okuduğu her şeyi bilgi sayanların dünyası bu dünya. Pelevin'in romanının adı da çokkatmanlı: 3ZB. Bu ad Pelevin’in birkaç sözden türettiği, kendinden icat ettiği bir para birimi, Zükerbrin. 3 sadece bir rakam, Z harfi fFacebook’un kurucusu Zuckerberg’ün, B harfi ise Google arama motorunun kurucusu Brin’in baş harflerinden oluşuyor. Çağdaş rus postmodern yazarlarının –Pelevin, Sorokin, Limonov, Prigov, Prilepin– iğneleyici tarzlarını Goggle’a dek götürmek mümkün, fakat bence 20. yüzyılda iki önemli yazar var ki, onların yazdıklarını benimsemeyen bir tek bile Rus postmodernisti yoktur. Onlar Andrey Beliy ve Vladimir Nabokov. Beliy ve Vladimir paragrafına geçmeden önce söylemeliyim ki, başta Pelevin olmak üzere Rus postmodernistlerini birleştiren ortak yön, bana göre, herkesin olanlara seyirci kalmasına karşı duyulan agresif tavırdır. Onlar hepsi, Facebook diliyle söylersek, şöyle düşünüyor: romanlar okuru “dürtmelidir”. Rus eleştirisinin “ikinci dalga” adlandırdığı, Rus edebiyatının gümüş devrinin en önemli isimlerinden sayılan sembolist Andrey Beliy, ilk şiir kitabından ünlü romanı Petersburg’a kadar eşi benzeri olmayan biçim, söz ve ritm oyunları, müzikteki, resimdeki, matematikteki yenilikleri yazıda denemesiyle kısa zamanda üne kavuştu. O, teorik yazılarıyla da kendi kuşağına yön verdi. Küçük bir ilave: başka büyük bir Rus yazarının – Yevgeniy Zamyatin’in Beliy için dediklerine bakalım: “Onun yazdıklarının Rusça olup olmadığını söylemek çok zor: onun sentaksı çok farklı, kelime dağarcığı yeni sözlerle dopdolu. Kitaplarının dili Beliy dilidir, Ulysses’in dilinin İngilizce değil, Joyce’ca olduğu gibi.” Yaşadığı dönem “altın”dan değil “gümüşten” olsa da, soyadının yüz aklığına (Beliy, Rusça beyaz demek) güvenip en cesur, aynı zamanda, başarılı deneylerle radikal yeniliklere imza ata Andrey Beliy, bana göre Rus edebi düşüncesinin sınırlarını büyütenlerin başında geliyor. Cesur, başarılı deneylerle radikal yeniliklere imza ata Andrey Beliy.

***

“Postmodern şakanın babası” (Orhan Pamuk) Vladimir Nabokov yeni Rus düzyazısına en büyük etkiyi yapanlardan. Onun yalnızca Amerikada yaşadığı dönemde İngilizce yazdığı romanlar değil, aynı zamanda üniversitelerde Rus ve dünya edebiyatı üzerine verdiği dersler de kitaplaştıktan sonra büyük sonuçlar verdi. Bugün Nabokov’u Amerikan edebiyat tarihinin bir parçası saymaktan memnuniyet duyan Amerikalı eleştirmenler bile, onun yalnızca büyük üslupçu, estet değil, aynı zamanda edebi metni en ince ayrıntısına kadar bilen büyük bir eleştirmen olduğunda hemfikir. Nabokov’un Gogol’ün eserlerine yeni bakış açısı getirdiği ünlü kitabı Nikolay Gogol, Post-Sovyet Rusyası’ndakı entellektüel çevrelerde çok popüler oldu ve onun etkisiyle farklı bakış açılarından yazılmış yüzlerce alternatif kitap doğdu.

Andrey Beliy’den biçim, ritm, ses, söz oyunlarını, Nabokov’dan kamerayı farklı köşelerden kurmayı ve bütün dünya kültürünü kendi kültürünün bir parçası gibi özümseyip faydalanmasını öğrenen çağdaş Rus yazarları, kendilerine has ironik dil, parodik temalar ve karikatürize etme becerileriyle birbirinden ilginç ve başarılı romanlar yazdı.

Eski Sovyet romanlarını ve sosyalist gerçekçi edebiyatı parodileştiren, mitolojiden, ezoterizmden, okültizmden bol bol faydalanan Viktor Pelevin, radikal avangartçı Sorokin, Prigov ve kadınların dünyasını hem katı, hem de açık tonlarla dillendiren Ludmila Ulitskayan’ın eserleri Rus postmodernist edebiyatının günümüzdeki en parlak örnekleridir.