Sovyet Kartografyası - 1

Kaynak: https://sol.org.tr/haber/

Sovyet haritaları ve atlasları Avrupa atlaslarından farklı olarak pek çok karmaşık ve tematik bilgi içerir. Bunun sebebi devrimin daha başında haritaların planlama ve eğitim için çok önemli bir araç olduğunun fark edilmesidir. 4 hafta sürecek bu yazı dizisinde Sovyet haritacılığının kısa tarihini, Sovyetler Birliği’nde basılan atlasları ve kartografik propaganda örneklerini ele alacağız.

Ekim Devrimi’nin ardından ülkenin fiziksel ve tematik haritalarının üretilmesi planlama ve eğitim başta olmak üzere pek çok alanı kesen önemli bir iş olarak görülüyordu. Mart 1919’da Lenin, Yüksek Jeodezi İdaresi’nin (VGU) kuruluş kararnamesini imzaladı. Bu kararname tüm harita yapım işlerinin merkezileşmesi ve bilimsel bir temele oturtulması adına önemli bir adımdı.

VGU’nun görevi farklı ölçek ve amaçlarda üretilecek haritalar için astronomik, jeodezik ve topografik tüm ölçümlerin farklı komiserlikler ve enstitülerin verileri ile bütünleştirilerek nihai veri setlerini oluşturmak, derlemek, analiz etmek ve neticesinde haritaları yayınlanmaktı. Kararname aynı zamanda VGU’ya haritacılık alanında kullanılacak metotlar, standartlar, teknik detaylar ile jeodezi ve kartografya alanında genç uzmanların yetiştirilmesi ile ilgili görevler veriyordu. VGU 1939 yılında Jeodezi ve Kartografya Genel İdaresi’ne (GUGK) dönüşecekti.

VGU ilk iş olarak askeri verileri toplamaya ve derlemeye başladı. Ardından verilerin derlenmesindeki teknik sorunların çözümü için Bilimsel Teknik Kurul kuruldu. İlk haritalar 1920’de yayınlandı. Bunların en bilinenleri 1:10.000.000 ölçekli Avrupa Rusyası ve 1:30.000.000 ölçekli Asya Rusyası haritalarıydı. 1921 yılında ilk Rusya Atlası oluşturuldu.

1920-21 yılları arasında Lenin’in pek çok mektubunda haritaların ve atlasların hazırlanması ile ilgili yazışmalara rastlanır. Lenin, 24 Mart 1921’de Zinovyev’e yazdığı mektupta Rusya Atlası ilgili tuttuğu uzun notları iletiyor ve ekliyordu:

“Rusya Atlası bir okul atlası olmalı. Ancak bu bir dizi düzeltme ve eklemeyi gerektirecek çünkü bana iletilen örnek kopya son derece yetersiz”

Topografik haritaların yanı sıra devrimden sonra planlama çalışmalarına değerli bir altlık oluşturduğu için tematik haritaların yapımına da önem veriliyordu. Devrimden sonra ilk yapılan tematik haritalar arasında en bilineni 1918 Rusya Demiryolları Haritasıydı. Şüphesiz en önemli tematik haritalardan birisi de 1920’de GOELRO planı için yapılan Elektrifikasyon Haritasıydı.  Elektrifikasyon haritasından yaklaşık 200.000 kopya basıldı ve bu harita GOELRO planının propagandasında en önemli bileşenlerden birisi oldu.

I. Dünya Savaşından önce Rusya’nın yükseklikleri gösteren topografik haritaları sınırlı bir kapsama sahipti. 1921’de GOSPLAN’ın kurulması ile birlikte planlama ihtiyaçları için bölgesel haritaların hazırlanmasına başlandı. 1923’te bir topografik harita programı başlatıldı ve fiziksel haritaların yanı sıra doğal kaynakları ve madenleri gösterecek 1:25.000, 1:50.000 ve 1:100.000 ölçekli haritaların yapımına başlandı. Bu haritalar doğal kaynaklara ve özellikle ormanlara dair içerdiği bilgiler açısından önemlidir. Örneğin ormanlık alanlarda ağaç tipi, yüksekliği, kalınlığı gibi bilgiler yer almakta, benzer şekilde çiftlikler, madenler, taş ocakları ve fabrikalarda üretilen ürünlere ilişkin bilgiler yer almaktadır.

I. Beş Yıllık Plan kapsamında 1928-32 yıllarında 1 milyon 250 bin km2, II. Beş Yıllık Plan kapsamında 1933-37 yıllarında 1 milyon 400 bin km2 alanın detaylı haritalanması tamamlandı (Türkiye’nin yüzölçümü yaklaşık 780 bin km2’dir). Yine I. Beş Yıllık Plan döneminde SSCB Sanayi Atlası tamamlandı ve yayınlandı.

1933’te Büyük Sovyet Dünya Atlası (Большо́й сове́тский а́тлас ми́ра) için çalışmalar başladı ve atlasın ilk baskısı 1937’de yapıldı. Önsözüne göre atlasın amacı muzaffer sosyalizmin dünyası ile ölen ve çürüyen kapitalizmin dünyası arasında farkı göstermekti.

II. Dünya Savaşı’nın başlangıcında fotogrametrik yöntemler ile 1:100.000 ölçekli altlık haritaların yapılması kararlaştırıldı ve 7 milyon km2’lik alanı kapsayan haritalar hazırlandı. Savaşın bitiminde oluşan yıkım nedeniyle bu haritaların büyük kısmı işlevini yitirince 1945 yılında başlatılan bir program ile 10 yılda 13 milyon km2 alanın 1:100.000 ölçekli altlık haritaları fotogrametrik yöntemle oluşturuldu ve tüm Sovyetler Birliği’nin 1:100.000 ölçekli haritaları tamamlandı. Bu seri yaklaşık 20.000 paftadan oluşuyordu.

1947’de İkinci Tüm Rusya Coğrafya Kongresi’nde iki önemli hedef benimsendi. Bunlardan ilki ekonomik sektörler bazında tematik haritaların hazırlanması, ikincisi ise pek çok karmaşık bilgi içeren atlasların ve harita serilerinin hazırlanmasıydı. GUGK altlık haritaları hazırlıyor ve bunları tematik haritaların oluşturulabilmesi için diğer kurumlara sunuyordu. Jeoloji, tarım, meteoroloji gibi başlıklarda hazırlanan tüm haritalar bu altlıklar üzerine oturtuluyor dolayısıyla uyum sorunu yaşanmıyordu. Sovyetler Birliği’nde tüm haritacılık faaliyeti merkezi koordinasyon ile yürütülüyordu. Okullarda sınıflara konulan haritalardan GOSPLAN’ın kullandığı altlıklara kadar tüm haritalar GUGK’a bağlı fabrikalarda üretiliyordu.

1950’lerin ikinci yarısında Bakir Topraklar Projesi kapsamında pek çok toprak kalitesi haritası üretildi. Bunun yanı sıra nüfus, tarımsal aktivitenin niteliği ve üretim birimlerine ilişkin detayları içeren haritalar yapıldı. 1950’lerin sonundan itibaren peş peşe çıkan Sovyet atlasları Avrupa’da merak uyandırıyordu. Standartlaşmış kartografik özellikleri ve pek çok karmaşık bilgi içermeleri nedeniyle Avrupa atlaslarından farklıydılar.

1959’da SBKP 21. Kongresinde bölgesel atlasların üretilmesi ve bu sayede bölgesel ölçekte üretim birimlerinin doğru ve detaylı değerlendirilmesi için Sovyetler Birliği bölgeleri ve birlik ülkelerinin atlaslarının hazırlanması kararlaştırıldı. Ünlü Sovyet kartograf Salişçef (К. А. Са́лищев) bu atlasları bütüncül olmamaları, detay düzeylerinin farklı olması ve çok az bilgi içermesi gibi sebepler ile eleştirmişti. 1963’te Salişçef öncülüğünde hazırlanan yeni atlaslar doğal çevre, idari birimler, nüfus, ulaşım, sanayi, tarım gibi pek çok başlıkta bilgi içeriyordu. Bu dönem yayınlanan önemli atlaslar arasında 1966’da yapılan Antarktika Atlası ve 1970’de yapılan Küba Atlası sayılabilir.

Salişçef’e göre Sovyetler Birliğinde kartografya dar bir teknik disiplin olmaktan çıkarılıp genel bilimsel öneme sahip bir bilim dalına dönüştürülmüş ve bunun sonucunda harita yapımı ile harita kullanım yollarının birlikte araştırılması sağlanmıştı. Böylelikle haritalar yön bulmak dışında karar destek, planlama, istatistik ve propaganda gibi pek çok farklı işleve sahip hale geldi.

Bir dizi başarılı, yenilikçi ve büyük kartografik eserin ve teorik araştırmanın üretilmesi Sovyet kartografisinin değerini ve önemini kanıtlamıştır.

Yazının sonunda, dönemin Ağır Sanayi Halk Komiseri Orjonikidze’nin önerisi ile Ekim Devrimi’nin 20. yılı için 1937’de beş aylık bir çalışma ile tamamlanan ve Sovyetler Birliği’nin sanayileşmedeki başarısını temsil eden değerli taş ve madenlerden yapılmış haritayı paylaşıyoruz. Harita 1937’de Paris’te meşhur İşçi ve Kolhoz Kadın Heykeli ile birlikte sergilenmiş ve büyük ilgi çekmiştir.

Kaynakça

Yüksek Jeodezi İdaresinin Kurulması Üzerine Karar http://istmat.info/node/35796

Lenin’in Zinovyev’e mektubu, Collected Works 45, s. 132

A. I. Preobrazhenskiy (1989) V. I. Lenin and Soviet Cartography, Mapping Sciences and Remote Sensing, 26:4, 300-304

K. A. Salishchev (1989) The Seventieth Anniversary of Soviet Cartography—Some Achievements and Tasks of Restructuring, Mapping Sciences and Remote Sensing, 26:1, 14-19

F. J. Ormeling, Jr. (1974) Cartographic Consequences of a Planned Economy—50 Years of Soviet Cartography, The American Cartographer, 1:1, 39-50

M.I Nikishov, N.M. Terekhov (1968) 50 Years of Soviet Cartography, The Canadıan Cartographer Vol 5 No 2 December 1968, pp 122-132

A.P. Polezhayev (1962), Cartography in the U.S.S.R., The Canadian Surveyor 1962.16:73-79.