Kaynak: Vikipedi,
özgür ansiklopedi
Sibirya, Rusya'nın, Ural Dağları'ndan Büyük
Okyanus'a kadar uzanan topraklarına verilen ad.
Sibirya, Kazakistan
Cumhuriyeti ve Orta Asya'yı meydana getiren diğer cumhuriyetleri de
ihtiva eder. Yaklaşık olarak 13 milyon km²'lik
bir yüzölçümüne sahiptir. Sibirya bölgesinde 30 milyon civarında
insan yaşar. Kuzeyinde Arktik Okyanusu, doğusunda Pasifik Okyanusu,
güneyinde Kazakistan, Moğolistan ve Mançurya ülkeleri
bulunur. Batısında ise Ural Dağları bulunur.
Sibirya esas olarak üç bölgeye ayrılır; Batı
Sibirya, Doğu Sibirya ve Rusya'nın Uzak Doğusu.
Batı
Sibirya
Urallar ile Yenisey Nehri arasında yer
alan Batı Sibirya bölgesi, ilk yerleşim alanıdır. Nüfûsun
çoğunluğunun yaşadığı ve Sibirya arazisi içinde en gelişmiş olan kısımdır.
Fiziki
yapı
Yarı çorak Kazakistan bölgesinde Kutup Denizi'ne doğru
uzanan büyük alçak yayla, Batı Sibirya'nın en tabii fiziki özelliğidir. Bu
yayla 2,5 milyon km²'lik yüzölçümüyle dünyanın en büyük yaylalarından biridir.
Umûmiyetle düz bir arazidir. Kıyıdan 1600 km kadar içeride bulunan Omsk
şehri deniz seviyesinden sadece 82 m kadar yüksektedir. Fakat bu düzlük
güneydoğuda Altay Dağları tarafından bozulur. Rusya Federasyonu sınırındaki bu
dağların en yüksek noktası Beluka Tepesi, yaklaşık 4620 m’dir.
İklim
Genel olarak kara iklimi hüküm sürer. Kışları çok soğuk
geçer. Yaz ve kış günleri arasındaki sıcaklık farklılığı oldukça yüksektir.
Ortalama ocak ayı sıcaklığı Tomsk’da -21 °C kadardır. Tomsk şehrinde kar
yaklaşık 6 ay toprakta kalır.
Doğal kaynaklar
Batı Sibirya’nın topoğrafik birliği toprak ve bitki örtüsü
bakımından bozuktur. En kuzey tundra onun altında kozalaklı ağaçlardan meydana
gelmiş ormanlar bulunur. Bu ormanlara tayga denir ve Batı Sibirya Yaylasının
üçte ikisini teşkil eder. Batı Sibirya’nın güneyi, Altay Dağlarına kadar
çeşitli türlerde steplerle örtülüdür. Altay Dağları Ob Nehrine ve onun kolu
İrtiş’e kaynaklık yapar. Bu iki nehir Kuznetsk Havzasını meydana
getirirler. Bu bölge Rusya’nın kömür kaynağı ve Sibirya’nın endüstri açısından
kalbidir.
Nüfus,
sosyal ve siyasi hayat:
Nüfusun büyük bir bölümü ağaçlıklı step bölgelerinde
yaşar. Ruslar, Ukraynalılar, Finler ve Yakut
Türkleri nüfusu meydana getiren etnik gruplardır. Türk halkları, Altay
Dağları bölgesinde yaşayıp, avcılık ve çobancılıkla geçinirler.
İdari olarak bir memlekete (Krai) ve 5 bölgeye (Oblast)
ayrılmıştır. Bu altı idari merkez şunlardır: Tyumen, Omsk, Nobosibirsk, Tomsk
ve Kemerova bölgeleriyle Altay Karai.
Ekonomi
Batı Sibirya ekonomisi, tarım ve endüstriye dayanır.
Kuznetsk Havzası kömür, demir filizi, petrol, tabii gaz ve kereste açısından
zengindir. Dolayısıyla demir ve çelik endüstrisi gelişmiştir. Yılda yaklaşık
100.000.000 ton kömür çıkarılır.
Tarım ürünleri arasında buğday başta gelir. Bundan başka
yulaf, patates, şekerkamışı ve ayçiçeği yetiştirilir. Altay bölgesi, sığır ve
koyun yetiştiriciliği bakımından çok önemlidir. Süt endüstrisi buralarda
gelişmiş durumdadır.
Bölgenin demiryolları güneyde yer alır. Trans Sibirya
demiryolu ana hattır. Bunun güneyinde Güney Sibirya demiryolu ve bu ikisi
arasında, Orta Sibirya demiryolu bulunur. Ob ve Irtysh nehirlerinin buzlu
sularının eridiği 6 aylık dönemde su ulaşımına müsaittir.
Doğu
Sibirya
Fiziki
yapı
Doğu Sibirya, batıdan doğuya 3000 km ve kuzeyden
güneye 2500 km uzunluğundadır. Arazinin % 75’i dağlık ve yüksek
yaylalıktır. Yüzölçümü 4.125.000 km2dir.
İklim
Doğu Sibirya iklimi daha sert ve
kuraktır. Sıcaklık çoğu zaman ortalama -40 °C kadardır. Yılda
180 günü aşan dondurucu bir hava mevcuttur. Kar kalınlığı yaklaşık
50 cm'dir.
Tabii
kaynaklar
Doğu Sibirya’nın bir kısmı donmuş topraklarla, büyük bir
bölümü tundralar ve taygalarla kaplıdır. Kereste hacmi yüksek bir bölgedir.
Sibirya’nın en büyük su yollarından biri olan Yenisey Irmağının havzası, Doğu
Sibirya içindedir. Su ulaşımına imkân verir. Aynı zamanda ülkenin su
gücünün % 40’a yakın bir bölümü burada olduğundan hidroelektrik güç
potansiyeli yüksektir. Mineral kaynakları bakımından çok zengindir. Batı
Sibirya’nın iki misli kömür çıkarılır. Demir, altın, mika, kurşun, çinko,
bakır, grafit, alüminyum ve elmas diğer önemli madenleridir.
Nüfus,
sosyal ve siyasi hayat
Nüfusu en az olan bölgedir. Nüfusun çoğunluğu yine tarım ve
endüstriyle uğraşır. Trans-Sibirya demiryolu boyunca Ruslar yerleşmiştir. Ukraynalılar,
Buryatlar (Moğol ırkından) ve Türkler diğer etnik gruplardır. Az sayıda Fin de
mevcuttur.
Siyasi olarak, Doğu Sibirya 6 büyük bölgeye ayrılır: Bunlar
Krasnoyarsk Krai (memleketi), Tuva Otonom Cumhûriyeti, Irkutsk Oblast
(bölgesi), Buryat Otonom Cumhûriyeti, Chita Oblast (bölgesi) ve Evenki Millî
Sahası (Okrug).
Ekonomi
Ekonomi büyük ölçüde endüstriye ve hidroelektrik
santrallara bağlıdır. Irkutsk, Bratsk ve Krasnoyarsk santrallarından elde
edilen gelirler endüstri alanına kaydırılır. Doğu Sibirya, Rusya’nın en önemli
alüminyum üretici bölgesidir. Altın, nikel, kalay, tungsten, lityum ve berilyum
endüstride kullanılan diğer madenlerdir.
Tarım ürünleri içinde daha çok buğday ve yulaf
yetiştirilir. Hayvancılık gittikçe gelişmektedir. Avcılık, balıkçılık ve
ormancılık diğer önemli gelir kaynaklarıdır.
1891'le 1916 yılları arasında inşa
edilen Trans-Sibirya demiryolu hattı bu bölgenin de ana hattıdır.
Bundan başka Ulan-Ude, Taishet-Ust-Kut ve Çin demiryolları da mevcuttur.
Rusya-Çin demiryolu yaklaşık olarak 1160 km uzunluğundadır.
3.
Rusya'nın Uzak Doğusu
Uzak Doğu Rusyası bölgesi Pasifik kıyısında, kuzeyde
Bering Boğazı ve güneyde Kore arasında yer alır. Yaklaşık olarak 4000 km
uzunluğundadır. Yüzölçümü 6.2 milyon km² kadardır. Pasifik Okyanusu, Bering,
Oknotsk ve Japon denizleriyle kıtaya girme yapmıştır. Kıyı bölgeler kıyıya
paralel olarak dağlıktır. Bölge yedi karakteristik bölgeye ayrılabilir:
Mavitime, Amur, Okhotsk, Kamçatka Yarımadası, Chukchi Yarımadası, Sakhalin
Adası ve Lena Nehri Havzası.
İklim
Rusya Uzak Doğusu çoğunlukla muson ikliminin tesiri
altındadır. Doğu Sibirya kaynaklı kış musonları soğuk ve kuru, denizden gelen
yaz musonları ise nemli bir hava getirir. Chukchi Yarımadası ise tipik bir
kutup iklimine sahiptir. Bölgeden soğuk Kamçatka okyanus akıntısı geçmektedir.
Tabii
kaynaklar
Rusya Uzak Doğusunun kuzey kesimleri tundralarla kaplıdır.
Diğer alanların çoğunluğu ormanlarla örtülüdür. Kuzeyde kozalaklı ağaçlar da
bulunur. Güney bölgelerde geniş yapraklı ağaçlar daha çoktur. Sovyet Uzak Doğu
bölgesindeki bu ormanlarda çok çeşitli türdeki hayvanlar yetişir. Yeraltı
kaynakları bakımından çok zengin bir bölgedir. Bureya Havzası ve Vladi Vostok
bölgeleri kömür yataklarına sahiptir. Ayrıca kalay, demir, bakır, kurşun ve
çinko da çıkarılır.
Nüfus,
sosyal ve siyasi hayat
Nüfûsun % 90’dan fazlası Rus ve Ukraynalıdır. Az
sayıda yerli kabileler mevcuttur. 400.000 kadar Yakut Türkleri bu
bölgededir. İdari bakımdan yediye ayrılır. Habarovsk Krai, Maritime Krai, Amur
Oblast, Sakhalin Oblast, Kamçatka Oblast, Magadan Oblast ve Yakut Otonom
Cumhuriyeti.
İklim
Sibirya'nın iklimi dramatik olarak farklıdır. Kuzey
kıyısında (Kuzey Kutup Dairesi'nin kuzeyi) çok kısa süren yaz mevsimi
vardır(yaklaşık bir ay uzunluğunda).
Sibirya'nın bitki örtüsü çoğunlukla tayga,
kuzey ucu kenarında tundra kuşağı ile geniş yapraklı ve karışık
ormanları ile güney bölgesi.
Hemen hemen bütün nüfus güneyde Trans Sibirya
Demiryolu hattı boyunca yaşar. Buradaki iklim "subarctic" olarak
adlandırılan genellikle çok soğuk kışları ve kısa ılık yazları ile Köppen
iklim sınıflandırmasına giren tanımlama içinde yer alır.[1] Güvenilir
büyüme mevsimiyle (bol güneş ışığı ve sonderece bereketli kara topraklarıyla)
Güney Sibirya verimli tarıma uygundur.
Sibirya'da yağış genellikle düşüktür.
Sadece Kamçatka'da 500'mm yi aşar. Burada nemli rüzgarlar Ohotsk
Denizi'nden yüksek dağların üzerine akar ve Muson etkisi güney
ucundaki Primorye'nin çoğunda ağır Yaz yağmurlarını üretir. Bölgenin adı
çokmış olan çok soğuna rağmen karın yağışı özellikle bölgenin doğusunda
genellikle tamamiyle hafifdir.
Etimoloji
Sibirya kelimesinin etimolojik söz kökeni henüz tespit
edilememiştir. Fakat yorumlamalar dikkate alınırsa bilim adamlarının çoğu
kelimenin kökeni için Eski Türkçe kelimelerden tespit edebilmektedirler.
Sayısız Kar fırtınaları sebebiyle kar tozu süprülmesi, Seber, sübür şeklindeki
eski adı da dikkate alınarak Tatar Türkçesinde süpürmek anlamına geldiği
belirtilir. Sib (uyuyan), yir (yer, toprak) olarak da Tatar Türkçesinden
yorumlayanlar vardır. Aynı zamanda tarihi Türk topluluklarından bazılarında
Sibir adı görülür. 13. yy.'da İranlı yazarların eserlerinde "Sebur"
olarak geçer. Rus yıllıklarında (kronik) ilk olarak 15. yy.'dan itibaren bu adı
günümüz Sibirya bölgesi için kullanıldığını görüyoruz.
Din
Sibirya'da Ortodoks Hristiyanlık, İslam, Tibet Budizmi gibi
çeşitli inanışlar vardır [2]. Sibirya'da yaklaşık 70.000 Yahudi'nin
yaşadığı tahmin edilirken [3], buna karşılık 4.000.000 kadar Türk soyundan
türlü halklar yaşamaktadır. Müslüman Türk nüfusu azdır. Hakim olan grup ise
"Rus Ortodoks Kilisesi"ne ait olan Ruslardır. Her durumda yerli din
yüzlerce yıl geriye tarihlenir. Sibirya'nın büyük kara parçası tanrıların
farklı yerel geleneklerine sahiptir. Bu örneklerin içerdikleri: Ak Ana, Anapel, Bugady
Musun, Kara Han, Khaltesh-Anki, Kini'je, Ku'urkil, Nga, Nu'tenut, Numi-Torem, Numi-Turum, Pon, Pugu, Todote, Toko'yoto, Tomam, Xaya
Iccita, Zonget. Kutsal alanlar Baykal Gölü'ndeki bir ada olan Olkhon'u
içerir.
Ulaşım
Sibirya'daki Petropavlovsk-Kamçatski gibi pek çok
yere Rusya ve Asya'daki diğer büyük şehirlerden karayolu ile ulaşılamaz.
Sibirya'ya ulaşmanın en iyi yolu Trans Sibirya Demiryolu'dur. Trans
Sibirya Demiryolu, batıda Mosova'dan, doğuda Vladivostok arasında
çalışır. Tren ikinci mevki 4 yataklı kompartmana, birinci mevki 2 yataklı
kompartmana ve bir restorana sahiptir. Demiryoluna yakın olmayan şehirlere
ulaşımın en iyi yolu havayoludur.
Sibirya'da
doğan meşhur kişiler
Grigori
Rasputin, Rus mistik, Pokrovskoye, Tobolsk küçük
bir köyünde köylü olarak doğdu. guberniya (şimdi Tümen Oblast)
Konstantin
Çernenko, CPSU (Sovyetler Birliği Komünist partisi)'nin
"Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri " Sovyetler
Birliği'ni 1984-1985 yıllarında yönetti. Bolshaya Tes'in köyünde doğdu. Krasnoyarsk
Reservoir'ın sularının altında kayboldu. Günümüzde Novosyolovsky Bölgesi, Krasnoyarsk
Krai 1911.
Yul
Brynner, Rusya doğumlu Amerikan tiyatro ve film aktörü,
1920 Vladivostok doğumlu.
Boris
Yeltsin, ilk Rusya başkanı, 1991-1999 yılları arası
hizmet verdi. Doğumu 1931 yılı Sverdlovsk Eyaleti Talitsky Bölgesi'nin Butka köyü.
Sergei Bodrov, Akademi Ödülü'ne aday gösterilen Rus film yapımcısı, doğumu 1948 Khabarovsk, şimdi Los Angeles, ABD da yaşıyor.
Julia
Neigel, müzisyen, sarkıcı-şarkı sözü yazarı, doğumu 19 Nisan
1966 Barnau, 1971 yılından beri Almanya'da Ludwigshafen am Rhein'de
yaşıyor.
Maxim
Vengerov, İsrail'li kemancı, doğum 1974 Novosibirsk.
Nikolay
Katanov, Hakasya'lı Türkolog, halkbilimci doğum
1862 Abakan. 19. asır sonunda Sibirya ve Türkistan'a ilmi araştırmalar
yaptı. Sibirya Türk kültürü ile ilgili halen en önde gelen bilim kişisi olup
Katanov'un özel kitaplığı 1920'de Türk hükümetince satın alınmış, İstanbul
Üniversitesi'ne bağlı olarak kurulan Türkiyat Enstitüsü'ne (bugün İstanbul
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü) verilmiştir.
Nüfus
Sibirya bölgesinde en çok nüfuslu şehir Rusya
Federasyonu'nun da üçüncü büyük şehri olan Novosibirsk şehridir. Bu şehirde
Ruslar çoğunlukta olsa bile Türk soylu halklarda epey bir nüfusa sahiptir.
Novosibirsk — 1.474.000
Omsk — 1.131.000
Krasnoyarsk (eski adı Kızılyar) — 976 bin
Barnaul — 597 bin
İrkutsk — 582 bin
Novokuznetsk — 563 bin
Tümen — 538 bin
Kemerovo — 533 bin
Tomsk — 523 bin
Ulan-Ude — 404 bin
Çita — 325 bin
Yakutsk — 289 bin
Kızıl — 150 bin
Sibirya'daki Türk halkları
Sibirya neredeyse tamamen Türk ülkesi konumundadır.
Sibirya'nın hemen her yerinde Türk ülkesi veya Türk topluluğu vardır.
Kuzey
Saka, Dolgan
Güney
Yenisey, Hakas, Şor
Sayan Tuva, Tofa (Karagas)
Altay (Oyrat; Tuba, Kumanda, Ku; Teloyt, Telengit)
Çulım
Sibirya'daki
konuşulan Türk dilleri aşağıdadır.
Dil
|
Konuşan sayısı
|
Konuşan ülkeler (ve konuşulma sayıları)
|
Yakutça
|
360.000
|
Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi)
|
Dolganca
|
5.000
|
Rusya (Taymir Özerk Bölgesi)
|
Tuvaca
|
350.000
|
Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 300.000, Moğolistan 30.000
|
Tofaca
|
ölmek üzere †
|
Rusya (İrkutsk Oblastı)
|
Soyotça
|
ölmek üzere †
|
Rusya (Buryat Cumhuriyeti Oka bölgesi)
|
Hakasça
|
65.000
|
Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi)
|
Altayca
|
50.000
|
Rusya, Altay Özerk Bölgesi)
|
Şorca
|
10.000
|
Rusya, Kemerova Oblastı
|
Çulımca
|
2.500
|
Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi)
|
Sibirya
Türklerinin Kullandıkları Alfabeler
Sibirya Türkleri günümüzde genel olarak Rusya Federasyonu
etkisiyle Kiril Alfabesini kullanmaktadır. Çoğunluğu 20. yüzyılın
ikinci çeyreğinden itibaren bu alfabeye geçirilmiştir.
Kaynakça
-Historical Weather for Novosibirsk, Russia.
weatherbase.com Last accessed November 6, 2006.
-Russian Embassy website — Religion in Russia
-Planting Jewish roots in Siberia
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder