Arbat'ın Türkçe kökeni: "Moskova'da kağnı izleri"

 

Kaynak: https://turkrus.com/

 

Moskova’nın en bilinen sokağı Arbat’ın adının kökeni, tarihçiler arasında uzun süredir tartışma konusu. Son olarak konuyu MoskviçMag'da gündeme getiren tarihçi ve araştırmacı Marat Safarov’a göre, “Arbat ya Arapça bir kelime olup ‘kenar mahalle’ anlamına gelir ya da Türkçeden türeyerek Rusçada 'telega' ile birlikte kağnıya verilen eski isimlerden olan ‘arba’ (araba) kelimesi ile bağlantılıdır.”

Safarov, bölgede Orta Çağ’da doğrudan Türk-Tatar yerleşimleri bulunmamasına rağmen böylesine belirgin bir doğu kökenli ismin varlığını “Moskova’nın çok katmanlı tarihinin gizemlerinden biri” olarak niteliyor.

Safarov’un açıklamaları, Moskova’nın yüzyıllar boyunca hem Avrupa hem de Asya kültürleriyle kurduğu ilişkilerin izlerini sürüyor. Kentin yerleşim tarihinde önemli yer tutan Tatar ve Tolmaçev yerleşimleri, bugünkü sokak isimlerine yansımış durumda: Büyük ve Küçük Tatar sokakları ya da Tolmaçev geçitleri bu dönemin mirası. Özellikle Tatar topluluklarının Osmanlı, İran ve Kırım Hanlığı ile ilişkilerde aracıklık ve tercümanlık yapması, Moskova’nın doğu dilleri ve kültürleriyle yakın temasını gösteriyor.

Tarihçi Safarov, Arbat’ın yanı sıra Moskova çevresindeki diğer bazı yer adlarının da doğrudan Türk-Tatar etkisini yansıttığını belirtiyor. Novogireyevo’nun Kırım hanedanı Giray'larla bağlantılı olabileceği, Çerkizovo’nun ise Tatar kökenli Serkiz’den (Çerkiz) geldiği aktarılıyor. Bu örnekler, Rusya’nın merkezinde bile doğu kökenli toplulukların varlığını ve kültürel izlerini koruduğunu gösteriyor.

Bugün Moskova’nın çokkültürlü yapısı, Safarov’a göre hem “eritme potası” hem de “yamalı bohça”ya benziyor. Yüzyıllardır süregelen bu etkileşim, kentin sadece Rus kimliğini değil, Türk-Tatar ve diğer doğu halklarının mirasını da sahiplendiğini ortaya koyuyor. Arbat adının anlamı üzerine yapılan tartışma ise Moskova’nın köklerinin ne kadar çok yönlü olduğunu bir kez daha hatırlatıyor.

Arbat adının kökenine dair en yaygın görüş, Arapçadaki arbāḍ/arbād sözcüğünden geldiği ve “kenar mahalle, dış semt” anlamı taşıdığı yönünde. Bu yorum, Arbat çevresinin 15.–16. yüzyıllarda Kremlin’in dışı sayılan bir yerleşim olmasıyla da örtüşüyor; ilk yazılı atıfın 15. yüzyıla gittiği belirtiliyor. Bu “Arapça köken” hipotezi Vikipedi’nin İngilizce ve Rusça maddelerinde, The Moscow Times’ın derlemesinde ve uzman yazılarında öne çıkan ana açıklama olarak yer alıyor. 

Alternatif yorumlar, adın Türk dillerindeki arba/“araba, kağnı” kelimesiyle ilişkili olabileceğini; bölgede tarihsel olarak arabahane/kolyomaj (araba) işliklerinin ve kervan yolunun bulunmasının bu etimolojiyi güçlendirdiğini söylüyor. Bazı popüler kaynaklar Farsça ya da yerel Rusça köken olasılığından da söz ederek tartışmanın kesin bir sonuca bağlanmadığını vurguluyor. Bu varyantları özetleyen rehber ve tanıtım metinleri ile Moskova yerel tarih yazıları, Arbat’ın adının “araba/telega”, “engebeli yol” ya da “dış mahalle” anlam katmanları arasında tartışmalı kaldığını aktarıyor.